Biennale Warszawa – nowy sezon, nowe miejsce

Seminaria Pawła Mościckiego i Joanny Bednarek o przyszłości i jej projektowaniu, wystawa Stanisława Rukszy i Jakuba Gawkowskiego ze scenografią Michała Korchowca poświęcona populizmowi, niespełnialnym obietnicom i zawodom społecznym, warsztatowe próby stworzenia rozwiązań dla nowej edukacji w ramach programu RePrezentacje, powołane wspólnie z Teatrem 21 Centrum Sztuki Włączającej: Downtown — to najważniejsze punkty jesiennego programu Biennale Warszawa, który realizowany będzie również w nowej przestrzeni instytucji przy ulicy Marszałkowskiej 34/50. Publikujemy tekst kuratorski z założeniami programowymi na jesień 2018.

1.

Rok temu, podczas rozpoczęcia działalności Biennale Warszawa zapowiadaliśmy, że głównym tematem naszych działań będzie przyszłość – rozumiana jako projektowanie alternatyw dla obecnych porządków społecznych, politycznych i ekonomicznych. Chęć poszukiwania alternatyw stała się wyrazem naszego krytycznego stosunku zarówno do neoliberalnej wizji kapitalizmu, jak i do wąsko pojętych projektów tożsamościowych. Chcieliśmy i wciąż chcemy przemyśleć, dyskutować i proponować nowe, demokratyczne rozwiązania będące odpowiedzią na głęboki strukturalny kryzys kapitalizmu; stanowiące także alternatywę wobec przybierających na znaczeniu i sile prawicowych ideologii. Tych, które bazują na grze z historią, gdzie przeszłość jest jednocześnie punktem odniesienia, narzędziem propagandy i swoistą projekcją na przyszłość. Ale także pragniemy wyjść poza toczoną w środowiskach liberalnych debatę tożsamościową, poszukując innych wspólnych tematów, wokół których można budować nowe alianse i porozumienia.

Nasz projekt konstruowania pozytywnych alternatyw dla obecnych porządków politycznych, społecznych, ekonomicznych zasadza się na przekonaniu o potrzebie znalezienia głębokich formuł demokratycznych, znacznie bardziej powszechnych, znacznie bardziej równościowych i inkluzywnych niż obecne. Nie chodzi nam jedynie o korektę demokracji liberalnej, ale o całkowicie nowy projekt, uwzględniający dużo większe aspiracje obywateli i chęć rzeczywistej partycypacji w podejmowaniu decyzji politycznych na poziomie miejskim, lokalnym, regionalnym i międzynarodowym.

Specyfika instytucji interdyscyplinarnej, którą jesteśmy, pozwala nam myśleć nie tylko w kontekście projektów i działań kulturalnych. Daje nam możliwe drogi wyjścia poza utrwalone kategorie i podziały oraz – przynajmniej częściowo – szansę na odzyskanie sprawczości. nie wierzymy, że działanie jedynie w przestrzeni kultury pozwoli kiedykolwiek na dokonanie zmian w polu społecznym czy politycznym. Takie pojmowanie misji społecznej instytucji kultury nie pozwoli nawet na zmiany w polu samej kultury. Dlatego zamiast zajmować się wyłącznie kulturą, chcemy  zająć się szeroko pojętym projektowaniem instytucji i inicjatyw, kształtowaniem rzeczywistości politycznej i społecznej.

2.

Miniony rok był testem naszych możliwości i wstępem do pierwszej edycji Biennale w maju i czerwcu 2019 roku – interdyscyplinarnego wydarzenia, zbierającego wszystkie wątki i tematy, którymi zajmowaliśmy się w zeszłym roku i którymi będziemy zajmować się w nadchodzącym sezonie. Poprzedni sezon poświęciliśmy nowym formom demokracji bezpośredniej, projektom samoorganizacji i samozarządzania, identyfikacji i analizie nowych form przemocy związanych z globalizacją i prawicowymi populizmami, nowoczesnemu niewolnictwu i przyszłości pracy, a także miastu jako przestrzeni wyłaniania się nowych porządków społeczno-politycznych i ekonomicznych; miastu jako laboratorium przyszłości. Te wątki będziemy kontynuować, zarazem jednak dużo większą wagę przykładając do projektowania i testowania pozytywnych alternatyw. W mniejszym stopniu chcemy w tym celu wykorzystywać strategie i języki krytyczne, uwidaczniające rozmaite mechanizmy władzy, dekonstruujące mitologie zbiorowe, a w dużo większym będziemy zastanawiać się nad tym, w jakim świecie chcemy żyć, jakie relacje tworzyć, jak podejmować decyzje i pozytywnie odpowiadać na najważniejsze wyzwania teraźniejszości i przyszłości.

Do zapewnienia trwałości wizjom i ideom dla przyszłości, potrzebne są nowe instytucje i nowe formy instytucjonalizacji. Dzięki nim wyjdziemy z pola refleksji w przestrzeń realnego działania i zmiany. Dlatego dużą uwagę poświęcimy w trakcie Biennale ich projektowaniu, a następnie powoływaniu do życia, tworząc wizje i misje nowych instytucji, ich reguły działania, formy prawne, demokratyczne struktury organizacyjne, a także konstruując ich wymiar przestrzenno-architektoniczny.

3.

Nie porzucamy bynajmniej języka krytycznego. Traktujemy go jako istotny element uwrażliwiający na nowe relacje władzy mogące powstać w wyniku naszych działań, sposób określania własnej pozycji w świecie i jej uwarunkowań, ważne narzędzie budowania refleksji nad wizją zmiany, sposób korygowania naszych pomysłów i projektów. Wydaje nam się jednak, po analizie deficytów w debacie publicznej i życiu społeczno-politycznym, że konieczne jest dzisiaj przejście od refleksji krytycznej do spekulacji, a następnie do pozytywnych interwencji i projektowania. Sama złożona analiza sytuacji nie sprawi, że przyszłość będzie bardziej ludzka.

W naszym programie pojawią się projekty, w których dominować będzie perspektywa krytyczna. Wystawa SKIP THE LINE!, której kuratorami są Stanisław Ruksza i Jakub Gawkowski, poświęcona zostanie populizmowi i rozmaitym formom niemożliwych do spełnienia obietnic, na które dają się nabrać ludzie, by w końcu doświadczyć goryczy, zawodu i rozczarowania w zderzeniu z zasadą rzeczywistości. Stanowi ona kontynuację krytycznych linii programowych zainicjowanych w poprzednim sezonie.

W jej bezpośrednim tematycznym sąsiedztwie znajduje się wykład Jonasa Staala, zatytułowany Sztuka propagandy, która tworzy nasz świat (13 września 2018 r., godz. 19.00, Biennale Warszawa / Mokotowska 29A). Dowiemy się z niego, jak działa nowa sztuka propagandy – od międzynarodowego ruchu alt-right, przez kulturę popularną, rewolucyjną sztukę z Rojavy, aż po działania samego autora – jakimi praktykami się posługuje i w jaki sposób kształtuje naszą rzeczywistość.

4.

Wraz z cyklem Pawła Mościckiego Co nas czeka? Seminarium filmowe o obrazach przyszłości (start: 11 września 2018 r., Biennale Warszawa / Mokotowska 29A) wkraczamy już zdecydowanie na pole spekulacji i projektowania przyszłości. Choć punktem wyjścia będą katastroficzne i apokaliptyczne obrazy przyszłości, związane ze zmianami klimatycznymi – wyczerpania zasobów naturalnych, szybkiego wzrostu temperatury, kurczenia się przestrzeni życiowej, a także związanych z tymi zjawiskami globalnych konfliktów i napięć na niespotykaną wcześniej skalę – to założonym horyzontem namysłu ma być odnalezienie sposobu przeciwstawienia się tym niepożądanym scenariuszom. Nie ma w tym cyklu łatwego optymizmu towarzyszącego wszechobecnej kulturze innowacji. Ufundowany on bowiem został na założeniu, że tylko konfrontacja z mroczną wizją przyszłości może zmotywować nas do wypracowania radykalnych rozwiązań w teraźniejszości. Podpowiedzi, śladów przyszłości i jej potencjalnych kształtów poszukiwać będziemy w popularnym kinie.

W trakcie seminarium Joanny Bednarek Przyszłość jest potworna: fantastyka, antropocen i koniec natury (start: 23 października 2018 r., Biennale Warszawa / Mokotowska 29A) przyglądać się będziemy scenariuszom przyszłości zapisanym w fantastyce: wizjom społeczeństw przyszłości, rozmaitym, nierzadko osobliwym modelom przyszłości, możliwym światom i alternatywom wobec aktualnego systemu. Zdaniem autorki nie uda nam się skutecznie zmierzyć z wyzwaniami przyszłości bez zmiany sposobu myślenia o człowieku i naturze. W tym celu naszą uwagę skierujemy na tajemnicze, dziwne narracje z gatunku new weird, które pomóc nam mają w poszerzeniu granic naszej społecznej wyobraźni i pomyśleniu tego, co wydaje się dzisiaj nieprawdopodobne.

Po letnich działaniach warsztatowych w Ośrodku dla Cudzoziemców na Targówku Fabrycznym (GRAWITACJA / Kaya Kołodziejczyk & Teresa Otulak), Bemowie (Stwórz TO z SIKSĄ. 10 dni gniewu i miłości / Siksa) i Białołęce (Korczak / Anna Smolar, Michał Buszewicz, Dominika Korzeniecka, Hanna Maciąg, Rafał Paradowski) kontynuujemy cykl RePrezentacje, który poświęcony jest w tym sezonie tworzeniu rozwiązań, programów, idei i modeli dla nowej edukacji. „Dzieciom należy się istotne miejsce w ludzkim hiper-parlamencie” – napisała Agata Siwiak, kuratorka programu. Zwieńczeniem wielomiesięcznej pracy z dziećmi i młodzieżą będzie projekt nowego modelu instytucji dobra wspólnego, który będzie współtworzony przez uczestników warsztatów we współpracy z Maciejem Siudą i Agatą Kiedrowicz. Jej materialną formę zobaczymy podczas Biennale na przełomie maja i czerwca 2019 r.

Wspólnie z Fundacją Teatr 21 rozpoczynamy program Niepełnosprawność i społeczeństwo, który ma doprowadzić do stworzenia w Warszawie Centrum Sztuki Włączającej Downtown, miejsca stałej pracy twórców niepełnosprawnych. Będzie to także model nowej instytucji interdyscyplinarnej, która – wokół tematów związanych z niepełnosprawnością – połączy obszar kultury, aktywizmu, teorii i edukacji. Pierwsze wykłady i działania warsztatowe (Architektura relacji, Freak Show) już we wrześniu. W grudniu 2018 r. premiera spektaklu Rewolucja, która się nie odbyła w reżyserii Justyny Sobczyk.

W połowie października czeka nas finał konkursu na małą formę komiksową White Mirror 2118. Jego celem jest pobudzeniu utopijnej wyobraźni projektującej świat lepszego jutra. Nie chodzi bynajmniej o idealną sielankę, ale rzeczywistość pod ważnymi względami lepszą niż ta, która otacza nas dzisiaj. Dlatego czarnemu zwierciadłu znanemu z dystopijnego serialu telewizyjnego Black Mirror postanowiliśmy przeciwstawić białe zwierciadło – White Mirror – artystyczną wizję, w której odbije się przyszłość lepsza niż teraźniejszość. Szczególnie interesują nas trzy wymiar ludzkiego świata: ekonomia, technologia i środowisko naturalne, które jest coraz mniej dane, a coraz bardziej wytwarzane przez nas samych. Celowo też mierzymy się z zadaniem pozytywnego myślenia projektująco-utopijnego, które jest o wiele trudniejsze niż myślenie dystopijne. Stanowi jednak niezbędny element pracy nad postępowymi scenariuszami przyszłości. Kultura i sztuka może być pod tym względem doskonałym laboratorium dla tworzenia form i rozwiązań, które zaistnieją być może poza nią.

Konkurs na komiks, podobnie jak seminarium filmowe Pawła Mościckiego, jest wydarzeniem towarzyszącym konferencji Kultury antycypowanych przyszłości, którą organizujemy wspólnie z Instytutem Kultury Polskiej Uniwersytetu Warszawskiego. W jej ramach chcemy podjąć próbę przełamania pesymistycznych diagnoz i poczucia nieuchronnej katastrofy ekologicznej, gospodarczej, politycznej, technologicznej. Ma być to ćwiczenie z wyobraźni antycypacyjnej, w którym przyszłość jest ujęta w różnorodnym sensie – jako kategoria myślenia i jako pojęcie. Istotnym punktem odniesienia dla naszej refleksji o przyszłości jest jej wymiar performatywny, związany ze sprawczym i skutecznym działaniem w złożonej społecznej rzeczywistości, również za pomocą wyobrażeń. Jeśli rację ma Franco Berardi – zaproszony do udziału w konferencji – że możliwości leżą w umyśle społecznym, w społecznej organizacji wiedzy, we współpracy pomiędzy robotnikami wiedzy na świecie, to warto zapytać o polityczne strategie angażowania przyszłości, zarówno na poziomie globalnym, jak i lokalnym.

Kolejnym elementem praktycznego namysłu nad przyszłością będzie ciąg spotkań dotyczących designu organizowany przez nas wspólnie z Warsaw Design LAB oraz School of Form Uniwersytetu SWPS. W jego ramach odbędą się spotkania z projektantami i teoretyczkami projektowania pracującymi nad alternatywnymi wizjami tego, czym w przyszłości może być człowiek, ludzkość i środowisko naturalne. Jest to temat zajmujący ważne miejsce w obrębie nurtu zwanego designem spektulatywnym. Zaprosimy designerów i designerki pracujące między innymi nad cyfrowymi państwami, ludzkim genomem czy kształtowaniem sił przyrody. Skupimy się jednak nie na snuciu abstrakcyjnych wizji, ale na konkretnych rozwiązaniach często posiadających już praktyczne implementacje.

5.

Najbliższą edycję interdyscyplinarnego, międzynarodowego Biennale – które odbędzie się w maju i czerwcu 2019 roku – poświęcamy tematyce projektowania przyszłości. Nie tylko wizje dystopijne, katastroficzne i apokaliptyczne są tymi, które zamierzamy porzucić (nie zapominając zarazem o ważnych przesłankach krytycznych, jakie ze sobą niosą). Nie chcemy również przyjmować postawy naiwnie optymistycznej i myśleć o Przyszłości z wielkiej litery. Przyszłości, którą można przewidzieć, identyfikując kluczowe dla niej trendy, dostrzegając w teraźniejszości „słabe sygnały”, które ulec mogą wzmocnieniu. Nie myślimy też o projektowaniu przyszłości jako rozwiązywaniu problemów i wdrażaniu innowacji. Ten model działania – charakterystyczny dla niektórych nurtów designu – zazwyczaj koncentruje się na perspektywie krótkoterminowej, nie dostrzegając szerszych, systemowych uwarunkowań, a także konieczności głębszych zmian naszych wartości, przekonań czy zachowań. Obie postawy wobec przyszłości instrumentalizują ją, próbują ją przyszpilić, zawładnąć nią.

Jak jednak nie instrumentalizując przyszłości i nie ograniczając się jedynie do przewidywania trendów, uzyskać sprawczość w kształtowaniu i projektowaniu przyszłości? Jak nadawać jej materialną i niematerialną formę, projektować konkretne rozwiązania polityczne, społeczne, ekonomiczne, ekologiczne oraz realne instytucje, które mogą stać się wehikułem dla idei, refleksji, wizji i spekulacji? Nasz program zakłada sięgnięcie po narzędzia artystyczne (sztuki performatywne, wizualne, muzyka), prawne, polityczne i aktywistyczne, design spekulatywny, design społeczny i ekologiczny, humanistyczną ekonomię, literaturę science fiction… Będziemy projektować nowe instytucje przyszłości, spekulować na jej temat, sprawdzać rozmaite hipotetyczne scenariusze, szkicować nowe modele, testować alternatywy wobec aktualnych porządków, używać myślowych prowokacji i tworzyć fikcyjne światy. Chcemy sprawdzić, co jest w przyszłości możliwe, nie w oparciu o aktualną kartografię wyobraźni społecznej, ale w sytuacji nowej logiki poszerzonych granic tej wyobraźni.

Ważna jest skala tych działań: interesuje nas zarówno to, co poniżej państwa narodowego (miasto), jak i to, co powyżej (transnarodowe, translokalne relacje); zarówno projektowanie tego, co lokalne, co ściśle powiązane jest z ideą miasta jako laboratorium przyszłości, jak też tworzenie podstaw nowych relacji transnarodowych, w których koncentrować się będziemy na tym, co wspólne, otwierając pole dla nowego uniwersalizmu, a porzucając identyfikacje narodowe. Celem tych wszystkich działań jest zaprojektowanie instytucji, inicjatyw i rozwiązań w polu społecznym i politycznym, które złożą się na wizję lepszej, bardziej ludzkiej, sprawiedliwej, demokratycznej i równościowej przyszłości.